نام گیاه: خشخاش

نام علمی:Papaver somniferum ( از خانواده خشخاش)

نام عربی: خشخاش اَسوَد

نام های عمومی: Opium poppy-Poppyseed

نام انگلیسی: Opium poppy

نام خانواده: Papaveraceae

مشخصات گیاه شناسی:

گیاهی است علفی و یک ساله که ارتفاع آن تا ۲ متر می رسد. ساقه راست دارد. برگ های آن نسبتاً بزرگ، نوک تیز و دارای بریدگی و دندانه هستند و به صورت متناوب (یک در میان) می رویند. گل ها درشت و زیبا هستند (شبیه گل شقایق که البته شقایق هم از همین خانواده است). رنگ گل آن بستگی به واریته می تواند سفید، صورتی، سیاه یا بنفش باشد.

میوه ی خشخاش به صورت یک کپسول تخم مرغی یا کروی شکل، ناشکوفا (یعنی خود به خود باز نمی شود) که وقتی نارس است به رنگ سبز و وقت رسیدن و خشک شدن به رنگ زرد – قهوه ای در می آید و حاوی تعداد زیادی دانه ریز به رنگ کرم یا رنگ های دیگر در بین پره های داخل کپسول است.

چهار واریته (نژاد متفاوت) مهم این گیاه شامل: آلبوم (سفید) با گل های سفید که بیشتر برای تولید مرفین یا تریاک و بیشتر در هندوستان و افغانستان کاشته می شود. نیگروم (سیاه) با گل هایی به رنگ بنفش یا بنفش تیره که در اروپا برای تولید روغن از دانه ها کاشته می شود. ستیگروم که این نوع هم برای تولید روغن کاشته می شود و مرفین کمی دارد.

گلابروم که گل های صورتی و گاهی سفید دارد و بیشتر در ترکیه کاشته می شود. قسمت مورد استفاده کپسول ها، شیرابه کپسول ها (تریاک) و پوسته کپسول است. سابقاً خشخاش در ایران کشت می شد ولی سال هاست که کشت آن در ایران ممنوع شده است.

علیرغم گزارش کاشت و استفاده غیر قانونی از خشخاش در برخی کشور ها مثل افغانستان، هنوز هم کشت آن در این کشور ها ادامه دارد. از گیاه های مشابه با نام گونه های دیگر (مثل P. rhoeas) که آلکالوئید های مهم خشخاش را ندارند در تهیه شربت های رنگی استفاده می شود.

تریاک از زمان های بسیار قدیم شناخته شده بوده است. اولین اسناد تاریخی درباره تریاک مربوط به سومریان در مزوپوتامیا بوده که از این گیاه به عنوان دارو استفاده می شده است. در آن زمان از این گیاه به عنوان نشاط آور استفاده می شده است. دیوسکوریدوس (پزشک یونانی) از آن نام برده است.

حدود ۹۰۰ سال قبل اطبای عربی تریاک را به عنوان ماده ای اعتیاد آور گزارش کرده اند. مرفین در سال ۱۸۰۳ از تریاک استخراج شد و تهیه هروئین از آن در سال ۱۸۷۴ میلادی صورت گرفت. استفاده از تریاک از آسیای صغیر تا ایران آن زمان بوده و سپس به هند و چین راه یافته است.

به نظر می رسد که استعمال تریاک (کشیدن) تا ۱۸۵۰ میلادی معمول نبوده است. تا سال ۱۸۶۵ یکی از مراکز صادرات تریاک مقدونیه بوده است و در آنجا به طور وسیع کشت می شده است. در ایران نیز از سال ۱۸۷۰ تا ۱۹۹۵ به انگلستان صادر می شده است. در قرون وسطی خشخاش در هندوستان کشت می شد که اما تجارت انحصاری تریاک توسط حکومت مغول از هند گرفته شد و پس از آن تجارت آن به دست انگلستان افتاد.

اولین شرکتی که از مرفین دارو تهیه کرد شرکت بایر آلمان بود. این دارو به عنوان ضد سرفه، تسکین و درمان دردهای سینه و پنومونی مصرف می شد. مدتی بعد به اثرات اعتیاد آور شدید آن پی بردند و در همین زمان مشخص شد که مشتقات آن هم (مثل کدئین) اثرات ضد سرفه، ضد اسهال و ضد درد دارند. گرچه قدرت اثر این ها با هم متفاوت است. مثلاً اثر ضد سرفه کدئین بسیار بیشتر از مرفین و اثر ضد دردی آن بسیار کمتر است.

شیرابه ای که از تیغ زدن کپسول نارس خشخاش به دست می آید تریاک یا اپیوم نامیده می شود. این ماده در ابتدای خروج از گیاه مایع و سفید رنگ است که در مجاورت اکسیژن هوا سخت و قهوه ای رنگ می شود. بوی آن قوی و طعم آن بسیار تلخ و نامطبوع است. در آب محلول بوده و در مجاورت گرما نرم می گردد. در گذشته بسیار از دارو های تهیه شده در کشور ما به عنوان حب (قرص) حاوی تریاک بوده است.

با توجه به مسئله اعتیاد و اثرات مخرب فراوانی که مصرف این گونه مواد در پی دارد تحقیقات گسترده ای در دنیا برای کشف منابع مناسب آلکالوئید های مشابه مورفین که دارای اثرات اعتیاد آوری زیادی نباشند انجام شده است. بر اساس این تلاش ها گونه هایی از خشخاش کشف شده که دارای آلکالوئید های مختلف شبه مرفین باشند.

مثال این گونه ها P. bracteatum است که گونه مختص ایران نیز هست (البته بذر آن را در کشور های دیگر نیز کاشته اند اما میزان تولید ترکیبات مهم آن به مراتب کمتر بوده است) و بیش از همه دارای ترکیب حد واسطی به نام تبائین است که از این ترکیب می توان مشتقاتی مثل کدئین، نالوکسون و نالترکسون (دارو های پادزهر مرفین یا آنتاگونیست گیرنده مورفین در بدن که زیر نظر پزشک، به خصوص برای درمان افرادی که به هروئین وابستگی دارند استفاده می شود) را تولید کرد. در کنار این باید به تحقیقات اخیر با تغییرات ژنتیکی برای تولید ترکیبات مختلف در گیاهان و از جمله خشخاش نیز اشاره کنیم.

 

خواص درمانی و کاربردهای صنعتی

خشخاش یکی از قدیمی ترین گیاهان مورد استفاده بشر است. چنانکه از سنگ نوشته ها بر می آید، قدمت کشت آن به فراتر از چهار هزار سال پیش می رسد. «هیپوکریت» حکیم یونانی، خصوصیات دارویی این گیاه و موارد استعمال آن را برشمرده و ضمناً متذکر شده که در زمان او مواد افیونی استخراج شده از این گیاه به عنوان ماده ی مخدر مورد استفاده قرار می گرفته است.

خشخاش موارد استعمال کلی فراوانی دارد. میوه های گرز مانند (کپسول) خشخاش، شیوه های مخصوصی تولید می کنند. در خرداد ماه با خراش دادن (تیغ زدن) گرزهایی که هنوز به خوبی نرسیده اند، شیرابه های مخصوص سفید رنگی از آنها خارج می شود که خواب آور و مسکن درد هستند. شیرابه ی مذکور حاوی 10 تا 15 درصد آب، 20 درصد مواد قندی و همچنین مقداری اسیدهای آلی نظیر اسید لاکتیک، اسید فوماریک، اسید اگزالاستیک و اسید مکونیک می باشد. اسید اخیر، تنها در بعضی از خشخاش ها یافت می شود که محک مناسبی برای شناسایی خشخاش (از نظر تیپ شیمیایی) است. شیرابه مذکور همچنین حاوی 10 تا 20 درصد آلکالویید است و چنانچه این شیرابه خشک شود (آب آن گرفته شود)، «تریاک» که ماده قهوه ای رنگ است حاصل می گردد.

از تریاک، اگرچه در تهیه داروهای مسکن استفاده می شود، ولی مصرف این ماده مخدر به طور کلی اعتیادآور بوده و برای سلامتی جسم و روح انسان مضر است. بعضی از کشورها خشخاش را تنها به منظور استفاده دارویی از تریاک، کشت می کنند.

 

در میوه های رسیده خشخاش چند نوع آلکالویید وجود دارد که صنایع نوین دارویی اکثر کشورها آنها را پس از استخراج برای تهیه داروهای ضد دل درد، تسکین دهنده ی سرفه و مسکن دردهای شدید به کار می برند. از بذرهای داخل گرز خشخاش نیز استفاده های فراوانی می شود. در بعضی از کشورهای اروپایی از این بذرها روغن مخصوصی برای مصارف خانگی و شیرینی سازی استخراج می کنند.

مجارستان بین سال های 1986 تا 1990 ، 4565 تن بذر و 4144 تن گرز خشخاش تولید کرده است. در حال حاضر، در اکثر نقاط جهان – از جمله در کشورهای استرالیا، فرانسه، روسیه، بلغارستان، مجارستان و بسیاری از کشورهای آمریکای لاتین زمین های زراعی وسیعی زیر کشت خشخاش قرار می گیرند.

 

ترکیبات موجود:

ترکیب اصلی شیرابه یکی از نژاد ها مرفین (نوعی آلکالوئید) است (از بین بیش از ۳۰۰ گونه خشخاش در جهان تنها گونه P. somniferum دارای مرفین است). ترکیبات سایر گونه ها نسبتاً مشابه است که در صنایع داروسازی و پزشکی اهمیت خاصی دارد. از تریاک تا کنون بیش از ۳۰ آلکالوئید به دست آمده است. از مهمترین آلکالوئید های آن می توان به مرفین، کدئین، پاپاورین و تبائین اشاره کرد.

هروئین از ترکیباتی است که به طور طبیعی در گیاه وجود ندارد و به طور مصنوعی از مرفین تهیه می شود. اثرات هروئین شبیه مرفین اما قوی تر و فوری تر از آن است ولی چون متاسفانه اثرات اعتیاد آوری آن شدید تر است نتوانسته در پزشکی مورد استفاده قرار گیرد و استفاده از آن ممنوع می باشد.

از آلکالوئید های موجود در تریاک در سال های اخیر تعداد زیادی ترکیبات نیمه صناعی (که البته لفظ نیمه هم معمولاً اشتباه است زیرا بیشتر قسمت ها در گیاه تولید شده و بقیه که معمولاً شامل تغییرات جزئی روی ترکیب می شود توسط انسان انجام گرفته است) تهیه شده که بسیاری به عنوان دارو های جدید به کار گرفته شده اند.

دانه ها حاوی مرفین و آلکالوئید های مشابه نیستند و تنها دارای مقدار زیادی روغن و پروتئین می باشند و بسیار مغذی هستند. روغن تهیه شده از دانه ها نسبتاً گران است و به عنوان حامل (که معمولاً ترکیباتی هستند که می توانند ماده ای دیگر را در خود نگه دارند) برخی آمپول های تزریقی به کار می رود.

 

مصارف دارویی تایید شده:

کدئین پر مصرف ترین آلکالوئید است که یا به طور طبیعی به دست می آید و یا به طور نیمه مصنوعی از مرفین یا تبائین ساخته می شود. حدود ۹۰ درصد مرفین دنیا صرف تولید تبائین می گردد. در داروی استامینوفن کدئین از این ترکیب به میزان ۲۰ میلی گرم (سابقاً ۲۰ میلی گرم) استفاده می شود. کدئین دارای اثرات ضد درد، مسکن و ضد سرفه می باشد.

سمیت و اعتیاد آوری آن بسیار کمتر از مرفین است اما به هر حال احتمال اعتیاد به آن وجود دارد بنابراین توصیه به استفاده از استامینوفن کدئین مگر در موارد لازم نمی شود. مقدار مصرف کدئین به عنوان ضد درد ۱۵ تا ۶۰ میلی گرم هر ۴ ساعت و به عنوان ضد سرفه هم ۱۰ تا ۲۰ میلی گرم هر ۴ تا ۶ ساعت بر حسب نیاز بیمار است.

مرفین به شکل سولفات مرفین و به شکل تزریقی در موارد خاص پزشکی به کار می رود و میزان مصرف آن ۱۰ میلی گرم تا حداکثر ۶ نوبت در روز بر حسب نیاز بیمار است. در بیمارستان ها به علت حساسیت شرایط خاص این دارو پوکه های آمپول ها را هم بعد مصرف جمع آوری و شمارش می کنند و با مقادیر مصرف شده برای بیمار تطبیق می دهند تا از هر گونه سوء استفاده جلوگیری شود.

 

عوارض جانبی:

مصرف ۲۰۰ میلی گرم مرفین می تواند منجر به مرگ گردد. اگر حساب کنیم که تریاک دارای حدود ۲۰ درصد مرفین باشد یعنی یک گرم تریاک مصرف شده به صورت خوراکی می تواند باعث مرگ یک فرد بالغ شود (در افراد نابالغ دز منجر به مرگ کمتر از این مقدار است).

اثرات جانبی دیگر آن شامل سقط جنین، کاهش دهنده میل جنسی، توهم زا، منقبض شدن کولون، یبوست، سرگیجه، ضعف عمومی، سر درد، افزایش دمای بدن، خارش پوست، راش (التهاب منطقه ای پوست به شکل دانه های قرمز)، لرزش دست ها و ایجاد حساسیت است.

در صورت مصرف بیش از حد ابتدا ظرفیت های ذهنی کاهش می یابد و باعث بروز میوز (تنگی مردمک چشم)، کندی ضربان قلب، کندی تنفس و در مراحل بعدی می تواند منجر به علائمی مثل مشکل شدید تنفسی، سیانوز (کبودی پوست در اثر کمبود اکسیژن)، اسپاسم (انقباض غیر ارادی عضلات)، از بین رفتن حرکت روده ها، تهوع و ادم مغزی و ریوی شود.

برای رفع علائم مسمومیت باید بعد از تخلیه معده از زغال فعال برای جذب مواد باقی مانده استفاده نمود و در ادامه با بازگرداندن تعادل الکترولیت هاست. این درمان ها بایستی تحت نظارت پزشکی و در مراکز مجهز انجام شود. نالوکسون هم آنتی دت (پادزهر) این فرآورده است.

منع مصرف:

مصرف فرآورده های حاوی مرفین و آلکالوئید های تریاک در حاملگی، دوران شیردهی، بیماری هایی که با کاهش عملکرد دستگاه تنفسی همراه است، التهاب لوزالمعده، زخم کولون، افزایش فشار داخل جمجمه، هپاتیت حاد و کولیک های صفراوی ممنوع است. درباره مصرف در بیمارانی که دچار بیماری های آدیسون و یا هایپر تیروئیدیسم (بیش فعالی غده تیروئید) هستند، به دلیل اثری که تریاک در مهار دستگاه عصبی مرکزی دارد باید با احتیاط صورت گیرد.

 

در حاملگی و شیر دهی:

به علت عبور از جفت و اثر سقط کننده و همچنین ترشح در شیر مادر ممنوع می باشد.